Odpowiedzialność karna dłużnika. Co robić, by temu zapobiec?

Zgodnie z art. 302 § 1 Kodeksu karnego (k.k.), kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Wskazany przepis opisuje przestępstwo faworyzowania wierzycieli.

Do oceny znamion tego przestępstwa konieczna jest profesjonalna analiza sytuacji finansowej naszej firmy i ustalenie, czy znajduje się ona w stanie „grożącej niewypłacalności lub upadłości”. Zgodnie z art. 11 ust. 1 Prawa upadłościowego (PrUp) dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, przy czym domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące (art. 11 ust.1a PrUp). W przypadku osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, które posiadają zdolność prawną niewypłacalność pojawia się także wtedy, gdy zobowiązania pieniężne przekraczają wartość majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający 24 miesiące (art. 11 ust. 2 PrUp).

Znamiona przestępstwa

Dla zaistnienia stanu faktycznego, w którym dochodzi do realizacji znamion przestępstwa z art. 302 § 1 k.k. wystarczające jest już samo zagrożenie niewypłacalnością lub upadłością.

Zagrożenie niewypłacalnością nie zostało zdefiniowane w Kodeksie karnym ani w żadnej innej ustawie, dlatego istotna jest ocena doktryny, a ona wskazuje, że jest to stan zagrażający niewypłacalnością i poprzedzający rzeczywistą niewypłacalność, na tyle jej bliski i realny, że niewypłacalność jest nieuchronna lub co najmniej bardzo prawdopodobna1. Zagrożenie upadłością następuje natomiast od czasu, gdy dłużnik zaprzestał płacenia długów, a nawet gdy istnieje bezpośrednie niebezpieczeństwo zaprzestania płacenia długów 2. Oczywiście podmiotem czynu z art. 302 § 1 k.k. może być nie tylko ten dłużnik, któremu grozi niewypłacalność, ale i ten, który stał się już niewypłacalny. Stan, w którym możliwe jest popełnienie omawianego przestępstwa ustaje dopiero z chwilą ogłoszenia upadłości (wyrok SN z 27 maja 2021 r., sygn. akt I KK 133/20).

Jeśli sytuacja finansowa dłużnika wskazuje na zaistnienie powyższych przesłanek należy ze szczególną ostrożnością podchodzić do planowanych dalszych czynności biznesowych i podejmowania decyzji. Co zatem w sytuacji, gdy jest kilku wierzycieli, wobec których mamy wymagalne zobowiązania i jednych chcemy zaspokoić, a innych nie, albo tylko w części? Jak takie podejście będzie wpływać na ocenę naszego działania? Okazuje się, że będzie to istotnie.

Co prawda, w doktrynie istnieje spór co do niezbędnej dla zaistnienia czynu zabronionego z art. 302 § 1 k.k. liczby wierzycieli, wobec których dłużnik ma zobowiązania, bo przepisy się do tego wprost nie odnoszą, ale warto brać pod uwagę najbardziej szerokie podejście, mówiące o tym, że działanie na szkodę chociażby jednego wierzyciela może narazić na odpowiedzialność karną za to przestępstwo.

Działania dłużnika, wypełniające znamiona przestępstwa, polegać mają na spłaceniu lub zabezpieczeniu tylko niektórych wierzycieli z pokrzywdzeniem pozostałych.

Jako spłacanie należy rozumieć nie tylko spełnienie świadczenia, poprzez spłatę długu, ale także każdy akt zaspokojenia wierzyciela, który prowadzi do zmniejszenia majątku dłużnika. Bez znaczenia pozostaje, czy dłużnik spłaca wierzyciela w całości, czy tylko w części (wyrok SA w Katowicach z 14 grudnia 2016 r., II AKa 297/16, Legalis).

Szkoda i działanie umyślne

Zabezpieczenie wierzycieli, chociaż nie wiąże się ze spłatą należności, w zasadniczy sposób może ograniczać spłaty dokonane na rzecz innych wierzycieli. Chodzi tutaj o ustanowienie którejś z przewidzianych prawem form zabezpieczenia wierzytelności, np. zastawu, hipoteki, przewłaszczenia na zabezpieczenie itp., przy czym brać pod uwagę należy wyłącznie czynności prawne realne i ważne. Należy mieć na uwadze to, że czynność zrealizowana z wybranym wierzycielem może być zakwestionowana na podstawie przepisów Prawa upadłościowego oraz skargi pauliańskiej na drodze cywilnej.

Kryminalizacja zachowania dłużnika następuje wyłącznie wtedy, gdy po stronie pominiętych przy spłatach wierzycieli następuje szkoda, przy czym nie muszą być to wszyscy pozostali wierzyciele. Kiedy taka szkoda powstanie? Wówczas, gdy uregulowanie zadłużenia wobec jednego z wierzycieli doprowadzi do sytuacji, w której inni wierzyciele nie będą mogli zostać zaspokojeni.

Nie zawsze jednak spłacanie zobowiązań na rzecz jednego z wierzycieli będzie traktowane jako działanie na szkodę pozostałych. Znamię „czym działa na szkodę pozostałych” wskazuje, że przestępstwo popełnia dłużnik tylko wówczas, gdy spłacanie lub zabezpieczanie wybranych wierzycieli przekracza granice zwykłych czynności niezbędnych do zachowania majątku dłużnika w stanie niepogorszonym oraz jego bieżącego utrzymania. Znamię to nie jest wypełnione, gdy dłużnik spłaca lub zabezpiecza wierzycieli, którzy mają pierwszeństwo przed innymi (wyrok SA w Lublinie z 19.3.1997 r., I ACa 27/97).

Faworyzowanie wierzycieli może być popełnione tylko umyślnie, zarówno w formie zamiaru bezpośredniego, jak i ewentualnego, kiedy sprawca wie, że uregulowanie zobowiązań wobec jednego z wierzycieli może doprowadzić do szkody innych wierzycieli i godzi się na powstanie takiego skutku. Jednocześnie dłużnik musi mieć świadomość, że znajduje się w stanie zagrożenia niewypłacalnością lub upadłością i nie ma możliwości zaspokojenia wszystkich wierzycieli.

Darowizna na rzecz najbliższych

Innym sposobem na uratowanie firmy, którego próbują przedsiębiorcy, jest wyzbycie się jej majątku, w sytuacji gdy nie mają wystarczających środków, by zaspokoić wierzycieli. Takie „zabezpieczenie” ma pozwolić na założenie kolejnej działalności, sfinansowanej z przeniesionego majątku, a w konsekwencji dalsze prowadzenie firmy bez utraty kontrahentów. Czy to będzie właściwa decyzja?

Warto tu przybliżyć ciekawy stan faktyczny pewnej sprawy karnej:

Problemy ze spłatą wierzycieli, w tym głównie instytucji finansowych, które udzieliły przedsiębiorcy bardzo dużego finansowania i widmo nakazów zapłaty, a potem egzekucji komorniczych, skłoniły go do przeniesienia własności swoich licznych nieruchomości na rzecz córki, która następnie przekazywała je swojemu synowi. Obdarowany w efekcie tych działań w zaledwie pół roku po uzyskaniu pełnoletności dysponował już ok. 20 nieruchomościami o łącznej wartości blisko 10 mln zł. W ten sposób przedsiębiorca działając wspólnie i w porozumieniu ze swoją córką wyprowadził majątek ze swojej firmy licząc na to, że ten krok uchroni go przed zajęciem majątku przez wierzycieli. Znamienne w sprawie było to, że obdarowany znaczną część tych nieruchomości nabywał w drodze darowizny jeszcze w tym samym dniu, w którym nabywała je jego matka i u tego samego notariusza. Bardzo zależało im na czasie. Co ciekawe, tak hojnie obdarowany wnuczek przedsiębiorcy przyjmując te darowizny jednocześnie oddawał nieruchomości w użytkowanie pierwotnemu darczyńcy, czyli naszemu przedsiębiorcy, w drodze użyczenia, udzielając mu potrzebnych pełnomocnictw, w tym również do zbywania tych nieruchomości. W ten oto sposób nasz przedsiębiorca pozostawił sobie faktyczne prawo dysponowania nieruchomościami, czyli w rzeczywistości, pomimo przeniesienia własności, utrzymał się w sytuacji takiej, jakby nadal był ich właścicielem.

Proceder jednak nie spodobał się wierzycielom przedsiębiorcy. Zawiadomili organy ścigania, które wszczęły śledztwo, zabezpieczyły nieruchomości poprzez ustanowienie na nich hipotek przymusowych i postawiły zarzuty nie tylko naszemu przedsiębiorcy i jego córce, ale również młodemu obdarowanemu. Wszyscy zostali skazani, a nieruchomości trafiły pod młotek.

Oskarżeni w toku procesu bronili się tym, że inny majątek przedsiębiorcy, w tym przypadku zabezpieczenia wierzycieli przedsiębiorcy w postaci zastawów rejestrowych ustanowionych na jego rzeczach ruchomych, przewyższa dochodzone jego wierzycieli należności. Ten argument był jednak chybiony, bo i zastawy zostały przez przedsiębiorcę upłynnione w ten sposób, że ostateczne zaspokojenie również z nich okazało się niemożliwe.

Na podstawie jakiego przepisu przedsiębiorca, jego córka i wnuk zostali pociągnięci do odpowiedzialności? Zgodnie z art. 300 § 1 k.k. kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Udaremnienie lub uszczuplenie

Dla zaistnienia stanu faktycznego, w którym dochodzi do realizacji znamion przestępstwa z art. 300 § 1 k.k. obok zaistnienia samego zagrożenia niewypłacalnością lub upadłością, istotne jest ustalenie, że wyzbycie się majątku doprowadzi do tego, że zaspokojenie się wierzyciela nie będzie już możliwe. A contrario byłoby możliwe, gdyby do tego wyzbycia nie doszło. Przestępstwo z art. 300 § 1 k.k. jest przestępstwem skutkowym. Musi zatem nastąpić skutek w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia co najmniej jednego wierzyciela. By do niego doszło, wierzyciel musi doznać uszczerbku w swoim prawnie chronionym interesie ze względu na to, iż świadczenie w ogóle nie zostaje spełnione (udaremnienie zaspokojenia), albo zostaje spełnione tylko w części (uszczuplenie zaspokojenia). „Udaremnienie zaspokojenia wierzyciela” to zatem wyłącznie całkowite uniemożliwienie zaspokojenia jego roszczenia – wierzyciel nie znajdzie zaspokojenia nawet w części, zaś „uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela” to zmniejszenie zaspokojenia wierzyciela, a więc uniemożliwienie zaspokojenia jego roszczenia w jakiejkolwiek części3.

W naszej sprawie kluczowe stało się ustalenie rzeczywistej wartości pozostałego majątku przedsiębiorcy i zestawienie go z wyceną majątku wytransferowanego przez niego w kontekście wysokości istniejącego w tym czasie długu u jego wierzycieli. W efekcie opinii rzeczoznawców i innych dowodów sąd ustalił, że zaistniała sytuacja, w której wierzyciel nie może skutecznie wyegzekwować swojej własności właśnie wskutek wyzbycia się przez dłużnika, działającego wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami, składników swojego majątku, a darowanie nieruchomości przez przedsiębiorcę miało na celu uszczuplenie zaspokojenia jego wierzycieli. Nastąpił skutek uszczuplenia, bowiem wierzyciel nie mógł zostać skutecznie zaspokojony.

Usuwanie, ukrywanie, obciążanie

Czy tylko darowizna, na którą zdecydował się nasz przedsiębiorca, może doprowadzić do odpowiedzialności karnej na podstawie art. 300 § 1 k.k.? Otóż nie. Czynności sprawcze mogą polegać zarówno na usuwaniu składników majątku, które należy rozumieć jako zabranie składnika majątku z miejsca, w którym się on znajduje, jak i na jego ukrywaniu, które nie oznacza definitywnego wyzbycia, ale utajnienie przed wierzycielem miejsca przechowywania majątku z możliwością dysponowania nim z „ukrycia”, zbyciu, oznaczającym wszelkie czynności, odpłatne, o charakterze rozporządzającym, a więc prowadzące do trwałego wyłączenia danego składnika z majątku4, niszczeniu – uszkadzaniu przedmiotów materialnych w rozumieniu art. 288 § 1 k.k., a także rzeczywistym lub pozornym obciążaniu.

Obciążanie majątku obejmuje zaciąganie nowych zobowiązań lub zabezpieczanie swoim majątkiem już istniejących. Pozorne obciążanie następuje, gdy oświadczenie woli dłużnika złożone jest dla pozoru, za zgodą drugiej strony (art. 83 § 1 Kodeksu cywilnego), gdy obydwie strony nie mają woli wywołania skutków prawnych uzewnętrznionej czynności (wyrok SA we Wrocławiu z 24 sierpnia 2012 r., II AKa 189/12, Legalis). Mimo cywilnoprawnej nieważności czynność taka może utrudnić zaspokojenie wierzyciela już przez sam fakt, że to na nim spoczywa dowodowy ciężar wykazania tej okoliczności w postępowaniu cywilnym (wyrok SA we Wrocławiu z 24 sierpnia 2012 r., II AKa 189/12, Legalis).

Składniki majątku, czyli co?

Czynności dłużnika, które mogą narazić go na odpowiedzialność karną na podstawie art. 300 § 1 k.k. polegają w dużej mierze na dyspozycjach bezzwrotnie umniejszających majątek dłużnika, pozbawionych ekwiwalentu. Niemniej jednak również zbycie składników majątku może doprowadzić do odpowiedzialności karnej. Dzieje się tak, jeśli w efekcie zbycia sytuacja finansowa majątku pogarsza się5.

Jeśli firma znajduje się w kryzysie finansowym należy być bardzo ostrożnym przy podejmowaniu decyzji o „zabezpieczaniu” jej majątku. Szczególnie jeśli chcemy przenosić jego części na inne osoby, w tym osoby najbliższe, o czym przekonuje przykład naszego przedsiębiorcy.

Czym są składniki majątku dłużnika-sprawcy, którymi nie należy dysponować w przypadku spełnienia się przesłanki grożącej niewypłacalności lub upadłości? Są to wszelkie aktywa, które mogą być wykorzystane dla wykonania zobowiązania, przy czym dłużnik rzeczowy popełnia przestępstwo z art. 300 k.k., gdy realizuje czynności sprawcze w stosunku do tego przedmiotu, z którego ponosi odpowiedzialność wobec wierzyciela6. W praktyce oznacza to, że jeśli któryś z wierzycieli zabezpieczony jest na konkretnym przedmiocie, w sposób dający mu pierwszeństwo zaspokojenia przed innymi wierzycielami, sprzedaż tej rzeczy, oczywiście przy spełnieniu innych znamion z art. 300 § 1 k.k., również prowadzić może do odpowiedzialności karnej dłużnika.

Podobnie jak przestępstwo faworyzowania wierzyciela, udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela może być popełnione tylko umyślnie w obydwu postaciach zamiaru, a więc popełnia je zarówno ten dłużnik, który działa w celu pokrzywdzenia wierzyciela, jak i ten, który przewiduje taką możliwość i na nią się godzi.

Środki zapobiegawcze

Jak zatem postępować w trudnej sytuacji finansowej naszej firmy, by nie narazić się na odpowiedzialność karną z art. 300 § 1 k.k. i 302 § 1 k.k.?

Krok 1. Należy ocenić, czy nasza firma znajduje się już w stanie zagrożenia niewypłacalnością lub upadłością,

Krok 2. Zanim spłacimy bądź zabezpieczymy któregokolwiek z naszych wierzycieli, należy ustalić, czy nasze działanie nie przekracza granic zwykłych czynności niezbędnych do zachowania majątku dłużnika w stanie niepogorszonym oraz zapewnia bieżące utrzymania, a jeśli przekracza, czy może szkodzić innemu wierzycielowi,

Krok 3. Jeśli istnieje taka możliwość, że nasza firma znajduje się w stanie zagrożenia niewypłacalnością lub upadłością należy przygotować plan spłaty naszych zobowiązań, zabezpieczyć majątek firmy, czynić starania by wyegzekwować należności u dłużników, a jednocześnie ułożyć relacje z wierzycielami,

Krok 4. Należy rozważyć wszczęcie postępowania restrukturyzacyjnego lub któregoś z pokrewnych postępowań pozwalających na uregulowanie zadłużenia w ramach ustalonego planu spłaty.

Przypisy:

1 H. Pracki, Nowe rodzaje, cz. 2, s. 28–29; zob. też szersze ujęcie J. Majewski, w: Zoll (red.), Kodeks karny, t. 3, 2016, s. 740

2 R. Zawłocki, w: Wąsek, Zawłocki (red.), Kodeks karny, t. 2, 2010, s. 1457

3 wyr. SN z 3 lipca 2007 r., II KK 336/06, Prok. i Pr. – wkł. 2007, Nr 12, poz. 10; podobnie wyr. SA w Katowicach z 31 maja 2012 r., II AKa 148/12, OSAK 2012, Nr 3, poz. 15; R. Zawłocki, w: Królikowski, Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część szczególna, t. 2, 2017, s. 915

4 R. Zawłocki, w: Wąsek, Zawłocki (red.), Kodeks karny, t. 2, 2010, s. 1443

5 T. Oczkowski, Przestępstwa; R. Zawłocki, w: Wąsek, Zawłocki (red.), Kodeks karny, t. 2, 2010, s. 1444

6 A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz. Wyd. 7, Warszawa 2021

Jak orzekają sądy

• Jak wynika z ogólnodostępnych danych Krajowego Rejestru Sądowego i Monitora Sądowego i Gospodarczego, w ciągu trzech ostatnich lat sądy w coraz mniejszej liczbie decydują o bankructwie finansowym firm, liczba ogłoszonych upadłości rok do roku spada. Liczba przedsiębiorstw, które ogłosiły upadłość w 2022 r. zmniejszyła się o ponad 10 proc. w stosunku do 2021 r. Liczba firm, które zdecydowały się na restrukturyzację na przestrzeni trzech ostatnich lat zwiększyła się trzykrotnie.
• Jak wskazują statystyki dostępne na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości, na przestrzeni ostatnich 10 lat można odnotować stałą liczbę skazań za przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu. Przy czym podkreślenia wymaga, że o ile w 2011 r. za przestępstwa te z skazanych zostało 2 703 osób, to w 2012 r. było to już 12 777 skazanych. W kolejnych latach liczba skazań nie uległa już tak drastycznemu wzrostowi, jednak jej utrzymywanie się na stałym poziomie świadczy o zwiększającej się świadomości prawnej wierzycieli co do możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności karnej, niezależnie obok dochodzenia swoich praw na drodze cywilnej, dłużników lekceważących swoje zobowiązania.
• Dalsza analiza statystyk dotyczących przestępstw wskazuje, że czyny zabronione wskazane w art. 302 § 1 k.k. oraz art. 300 § 1 k.k. stanowią nieco ponad 0,5 proc. wszystkich orzeczeń skazujących. Choć procent ten wydaje się mały, należy wziąć pod uwagę to, że w ramach przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu znajdziemy chociażby przestępstwo oszustwa kredytowego, którego udowodnienie zdarza się znacznie częściej z uwagi na znamiona dokonania.
• Dane te mogą wskazywać też na fakt, że udowodnienie znamion czynów z omawianych artykułów nie jest jednak proste.