Sygnaliści w organizacji – praktyka i najnowsze zmiany prawa

Unijna dyrektywa nr 2019/1937 z 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, nałożyła na Polskę obowiązek implementacji jej przepisów do krajowego porządku prawnego do 17 grudnia 2021 r. Jedynie w przypadku podmiotów należących do sektora prywatnego, które zatrudniają od 50 do 249 osób, implementacja dyrektywy w zakresie obowiązku ustanowienia wewnętrznych kanałów zgłaszania naruszeń mogła nastąpić do dnia 17 grudnia 2023 r. – pisze Iwona Smolak, radca prawny na portalu prawo.pl.

Jak wiemy, Polska nie dotrzymała terminów wdrożenia dyrektywy, w konsekwencji czego Komisja Europejska skierowała do TSUE sprawę m.in. przeciwko Polsce. Uwzględniając powyższe – niewątpliwie obecnie powrót do prac legislacyjnych zmierzających do implementacji dyrektywy należy oceniać pozytywnie.

Kolejny projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa ze stycznia 2024 r. – od poprzedniego z kwietnia 2022 r. różni się:

Po pierwsze:
Tym, że znowu powrócono do Rzecznika Praw Obywatelskich – jako organu przyjmującego zgłoszenia zewnętrzne oraz udzielającego wsparcia zgłaszającym naruszenia prawa.

Według ostatniej wersji projektu ustawy – takie powiadomienie zewnętrzne można było realizować wyłącznie poprzez organy publiczne, jak również poprzez Państwową Inspekcję Pracy.

Na zasadność takiego rozwiązania – zdaniem twórców projektu – ma wskazywać fakt, iż RPO jest organem, który ma kompetencje i doświadczenie w rozpatrywaniu zagadnień z różnych obszarów życia społecznego.

Nowy projekt – doprecyzowuje również obowiązek RPO do przekazania zgłoszenia, po wstępnej weryfikacji, organowi publicznemu do podjęcia dalszych działań. Przekazanie winno nastąpić nie później niż w ciągu 14 dni licząc od dnia dokonania zgłoszenia.

W projekcie przewidziano możliwość pozostawienia bez rozpatrywania zarówno przez RPO, jak i organ publiczny, sprawy, która była już przedmiotem zgłoszenia zewnętrznego – oczywiście tylko w przypadku braku istotnych nowych informacji.

RPO w przypadku kolejnego zgłoszenia tożsamego do poprzedniego – pozostawia je bez rozpoznania i nie informuje o powyższym sygnalisty.

Po drugie:
Przewidziane w projekcie gwarancje i środki prawne będą przysługiwały osobie dokonującej zgłoszenia naruszenia prawa, niezależnie od podstawy i formy świadczenia pracy lub pełnienia służby, tzn. będą one przysługiwać osobom świadczącym pracę czy usługi m.in. na podstawie umowy o pracę, umowy cywilnoprawnej, kontraktu menedżerskiego, wolontariatu, stażu, praktyki, prowadzącym działalność gospodarczą, czy też odbywającym służbę wojskową, lub inną służbę mundurową.

Ochroną zostaną objęte również osoby, które uzyskały informacje o nadużyciach w kontekście związanym z pracą, ale jeszcze przed nawiązaniem stosunku prawnego (np. umowy o pracę).

Po trzecie:
W nowym projekcie wprowadzono możliwość (nie zaś obowiązek) wydawania zgłaszającemu zaświadczeń o podleganiu ochronie przewidzianej w projektowanej ustawie.

Aktualny projekt zakłada, że „zaświadczenie o statusie sygnalisty” może zostać wydane przez organ publiczny podejmujący działania następcze na żądanie zgłaszającego.

Przy czym usunięto przepis, że organ publiczny wydaje zaświadczenie – po odebraniu od zgłaszającego oświadczenia złożonego pod rygorem odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań – iż informacja o naruszeniu prawa będąca przedmiotem zgłoszenia była prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia.  Taka zmiana – w sposób oczywisty wydaje się ze wszech miar zasadna.

W konsekwencji ww. zmiany – ochrona sygnalisty w ramach nowego projektu ustawy nie będzie już determinowana momentem wydania zaświadczenia, jak było w przypadku poprzedniego projektu ustawy.

Po czwarte:
Dodano przepis o okresie retencji danych osobowych oraz dokumentów przetwarzanych przez RPO – ustalając: okres 12 miesięcy po zakończeniu roku kalendarzowego, w którym przekazano zgłoszenie do organu publicznego podejmującego dalsze działania, zaś organ publiczny dane osobowe zawarte w rejestrze zgłoszeń zewnętrznych przechowuje przez okres 3 lat po zakończeniu roku kalendarzowego, w którym zakończono działania następcze.

Po piąte

zmianie uległo szereg terminów – i tak:

W przypadku zgłoszeń wewnętrznych, skrócono:

• okres konsultacji podmiotów prawnych ze związkami zawodowymi, który obecnie wynosi nie mniej niż 5 dni i trwa nie dłużej niż 10 dni,
• okres, w którym procedura zgłoszeń wewnętrznych wchodzi w życie – i obecnie jest to okres do 7 dni licząc od dnia podania jej do wiadomości, poprzedni projekt ustawy wskazywał datę wejścia w życie ustawy po upływie dwóch miesięcy – natomiast nowy projekt skraca ten okres do miesiąca – od dnia jej ogłoszenia,
• podmioty prawne i organy publiczne z kolei będą mieć od momentu wejścia w życie ustawy – miesiąc na wdrożenie procedur przyjmowania zgłoszeń od sygnalistów.

Celem wymuszenia prawidłowego stosowania ustawy o sygnalistach oraz zgodnie z art. 23 dyrektywy – w rozdziale 6 (art. 54 – 59) komentowanego projektu – zamieszczono przepisy karne. (art. 51-56 projektu).

Przepisy karne stoją na straży praw sygnalistów w zakresie zgłaszania i ujawniania naruszeń prawa oraz zakazu podejmowania działań odwetowych.

Przepisy karne przewidują kary dla osób, które:

• uniemożliwiają lub istotnie utrudniają dokonanie zgłoszenia naruszenia prawa,
• podejmują działania odwetowe wobec zgłaszającego naruszenie prawa lub osoby powiązanej ze zgłaszającym,
• wbrew przepisom ustawy ujawniają tożsamość osoby dokonującej zgłoszenia, osoby pomagającej w zgłoszeniu lub osoby powiązanej ze zgłaszającym,
• będąc odpowiedzialnymi za ustanowienie procedury zgłoszeń wewnętrznych – nie ustanawiają tej procedury lub ustanawia ją z istotnym naruszeniem wymogów wynikających z ustawy.

Jedynie art. 58 projektowanej ustawy jest przepisem dyscyplinującym samego sygnalistę. Zgodnie z powołanym przepisem – sygnalista będzie ponosić odpowiedzialność przewidzianą w ustawie, jeśli dokonując zgłoszenia lub ujawnienia publicznego – wiedział, że do naruszenia nie doszło. Zatem – czyn sygnalisty musi być czynem umyślnym.